Προσλήψεις του Χαϊντεγκεριανού έργου στην Ελλάδα

 

"Ich habe nichts, wovon ich sagen möchte, es sei mein eigen. Fern und tot sind meine Geliebten, und ich vernehme durch keine Stimme von ihnen nichts mehr. Mein Geschäft auf Erden ist aus. Ich bin voll Willens an die Arbeit gegangen, habe geblutet darüber, und die Welt um keinen Pfenning reicher gemacht"¹

Εισαγωγή

Σε μια νυχτερινή εργατική κινητοποίηση στην Αθήνα του 2012-2013, ακούστηκε από έναν εκ των συμμετεχόντων, το σύνθημα "ο εργάτης δεν είναι πίθηκος". Όσο κι αν ακούγεται τραχύ και σκληρό, αυτό το σύνθημα με αρνητικό τρόπο κωδικώνει όλη την προβληματική περί ανθρώπου από τα "Παρισινά Χειρόγραφα του 1844" έως την "Διαλεκτική της Φύσης". Όμως, το βασικότερο είναι ότι υπονοεί, ότι ο εργάτης δεν είναι αποκλειστικά μια σχέση μεταξύ κοινωνικού και φυσικού, όπως δηλαδή εννοιολογείτο ο άνθρωπος στην φυσική σύλληψη της Γερμανικής Ιστορικής Σχολής Δικαίου, ως φυσικό όν,² αλλά σαν ειδικά προσδιορισμένος μέσα από και μέσα στην εργασία συνιστά, παράγει και εισφέρει μια ειδικά προσδιορισμένη σχέση μεταξύ κοινωνικού και μηχανικού, η οποία ίσταται ως ένα νέο εν τω εργασιακώ γίγνεσθαι gestalt.

Αυτός ο προσδιορισμός στον 19ο αιώνα αρχικά παρουσιάζεται από το περίφημο απόσπασμα περί μηχανών στα Grundrisse,³ και στην συνέχεια στο κεφάλαιο⁴ περί πάλης μεταξύ εργάτη και μηχανής στον πρώτο τόμο του "Κεφαλαίου". Προϊόντος του χρόνου, η Β΄ Βιομηχανική Επανάσταση κατάφερε κατά τον Μεσοπόλεμο εξ ίσου σε ΕΣΣΔ και Γερμανία να καθιερώσει νέους οντικούς όρους για το εργασιακό υποκείμενο, για τον οντικό φορέα της εργασίας: στην ΕΣΣΔ τον όρο του “ανθρώπου νέου τύπου”, στην Γερμανία την εννοιολόγηση του cyborg, που χρησιμοποιείται διαδεδομένα στην τρέχουσα ορολογία σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η βασική θέση των γραμμών που έπονται, είναι ότι η Χαϊντεγκεριανή οντολογία, όπως αναλύεται στο έργο του, είναι τέτοιας ποιότητας, επειδή εμμένει σε έναν μη ειδικό προσδιορισμό του ανθρώπου, και απ' αυτό δομείται η ποιοτική διαφοροποίησή της ως προς τον ανωτέρω προσδιορισμό της εργατικής κριτικής. Στον ίδιο χρόνο αποκρίνεται στην κριτική Χεγκελιανή παράδοση της άρσης της αλλοτρίωσης συνδιαλεγομενη με αυτήν, κάτι που από αυτήν την σκοπιά την φέρνει κοντά στις εκπηγαστικές προβληματικές της εργατικής κριτικής.⁵

Αν οι παραπάνω εισαγωγικές επισημάνσεις ληφθούν υπ' όψη, καθίσταται ευκολότερη η κατανόηση και ενεργοποίηση των πιο χρήσιμων, ωφέλιμων δυναμικών του Χαϊντεγκεριανού έργου ή ακόμα κι η υλιστική κατανόησή του. Ωστόσο, από την μπάντα μας πρέπει να ειπωθεί, ότι αυτό στο οποίο εφ' όλων εστιάζουμε την κριτική μας ως προς την Χαϊντεγκεριανή σκέψη, είναι η αποδοχή της εκάστοτε γερμανικής λαϊκότητας και σε ένα εύρος η δικαιολογητική εννοιολόγησή της. Σε αυτήν την αποδοχή το "Sein und Zeit" προβάλλει ως "Volksgeist". 

Από την άλλη, δεν αποδεχόμεθα την Αντορνιανή κριτική, η οποία τον θέλει ως έναν φιλόσοφο του Υπαρξισμού.⁶ Στον Χάιντεγκερ η “ύπαρξη” (αν υφίσταται) μάλλον πρέπει να εκληφθεί ως μια ιδιότητα/κατηγορία του υπαρκτικού εἶναι (“Dasein”), ως ένα -συχνά μη επιθυμητό και μη προνοημένο, απρόβλεπτο- αποτέλεσμα του Ενγκελσικού “Kampf ums Dasein”.

Σύγκρουση γραμμών

Η σε γενικές γραμμές ριζοσπαστική -για τα εγχώρια μέτρα- παρουσίαση του Χαϊντεγκεριανού έργου στην Ελλάδα έχει να κάνει με τις εργασίες του μαθητή του, Κώστα Αξελού. Στο έργο του αναπτύσσεται ένας προγραμματικός στόχος “επανασυμφιλίωσης” του μαρξισμού με τον Χάιντεγκερ και τον Φροϋδισμό.⁷ Επ' αυτού πρέπει να ειπωθεί, ότι αυτός ο αμφίπλευρος στόχος είναι αντιφατικός εν τοις ιδίοις όροις, καθ' όσον η διδακτορική θέση του Χάιντεγκερ είναι η κριτικο-θετική (στην συνέχεια οντο-λογική) σύλληψη της ψυχολογίας.⁸

Στον Αξελό, το προβληματικό είναι ο κατακτητικός προγραμματικός στόχος προς το πλανητικό και προς τον κόσμο, ενώ στην συστηματική κριτική της πολιτικής οικονομίας, το να αφήνεις τον κόσμο στην ησυχία του είναι κεντρικό έθος της. Σε κάθε περίπτωση αμφιβάλλουμε περί του αν ο Χάιντεγκερ επιθυμεί να αφήσει τις ομορφιές της Σουαβίας και του Μέλανος Δρυμού, ώστε να επιδοθεί ως δήθεν Μ. Αλέξανδρος σε κάποιο εγχείρημα κατάκτησης του κόσμου και κάποιου πλανήτη. Δεν προκύπτει κάποια τέτοια στοχοθεσία από το έργο του.

Κατά τις δεκαετίες του '70 και του '80 συγκροτήθηκε μια γραμμή πρόσληψης του Χαϊντεγκεριανού έργου ως ενός εργαλείου κατάγνωσης μια εικαζόμενης γερμανικής ελληνικότητας ή μιας ελληνικής γερμανικότητας.⁹ Βέβαια, αρχικά το τότε εγχώριο Ακαδημαϊκό apparatus εξανίστατο στην συνεπαγωγή του Χάιντεγκερ ότι “η ύπαρξη αποφασίζεται”, κάτι το οποίο μπορεί να αποδοθεί στο πρωτείο των Ακαδημαϊκών εθνικοφυλετικών κριτηρίων περί υπάρξεως.¹⁰

Προς απόκλιση από τα παραπάνω, σε εγχώριο επίπεδο και συγκεκριμένα στις σύγχρονες επιστημονικές εργασίες αναπτύσσεται μια συνεπής, αντικειμενική (δηλαδή μη υποκείμενη σε διάφορες εθνικές πολιτικές σκοπιμότητες) γραμμή κατανόησης και ανάδειξης δυναμικών από το έργο του στα διάφορα επιστημονικά πεδία έρευνας.¹¹

Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις

Όπως είναι γνωστό, στα early nineties στην επανενωμένη Γερμανία, σε επίπεδο μαζικής κουλτούρας προωθήθηκε από ποικίλους κύκλους μια δημόσια πολιτισμική εικόνα ενός εικαζόμενου Χαϊντεγκεριανού όντος, που εξέφραζε κάποιον αντιϊμπεριαλισμό της κουλτούρας. Εν τούτοις, η επίδραση και η αποτύπωση του Χάιντεγκερ στον γερμανικό κόσμο (welt) κατάφερε και ξέφυγε από τέτοιες γελοιογραφικές απόπειρες.

Για περισσότερα από είκοσι έτη ο νοήμων φιλοσοφικός ρεαλισμός με υλιστικό υπόβαθρό έχει προσεγγίσει ένα καταργητικό του φιλοσοφικού Ουμανισμού Χαϊντεγκεριανό σημείο ανάπτυξης. Πρόκειται για την αποκαλούμενη Προσανατολισμένη προς το Αντικείμενο Οντολογία.¹²

Παρά τις θεμελιώδεις νομιναλιστικές διαφωνίες μας και τον συνθετισμό της, δεν μπορεί να μην ειπωθεί ότι εκ του ιδίου του χαρακτήρα της αυτή η σύγχρονη ρεαλιστική οντολογία οργανώνει ένα βιομηχανικό υλιστικό ρεύμα.

1 Friedrich Hölderlin, Hyperion oder der Eremit in Griechenland, Erstes Buch, Hyperion an Bellarmin, απόσπασμα

2 Βλ. Das philosophische Manifest der historischen Rechtsschule, MEW, Band 1, Dietz Verlag, Berlin, 1981, S. 78-85.

3 Βλ. Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, 1857-1858, – Das Kapitel vom Kapital – Heft VI [Fixes Kapital und Entwicklung der Produktivkräfte der Gesellschaft], Europa Verlag Wien, Berlin, 1953, S. 590-595

4 Βλ. Das Kapital, I. Band: Der Produktionsprozeß des Kapitals, IV. Die Produktion des relativen Mehrwerts, 13. Maschinerie und große Industrie, 5. Kampf zwischen Arbeiter und Maschine, in MEW, Band 23, Dietz Verlag, Berlin, 1962, S. 451-461.

5 Ενδεικτικά βλ. Martin Heideger, Hegels Begriff der Erfahrung (1942/43), in Gesamtausgabe, Band 5: Holzwege, Vittorio Klosterman, Frankfurt am Main, 1977,  S. 115-208, Hegel 1. Negativität. Eine Auseinandersetzung mit Hegel aus dem Ansatz in der Negativität (1938/39, 1941). 2. Erläuterung der "Einleitung" zu Hegels "Phänomenologie des Geistes" (1942). Abhandlungen 1938/39, 1941 und 1942 herausgegeben von Ingrid Schüssler, ibid, 1993.

6 Βλ. Theodor Adorno, The Jargon of Authenticity, translated by Knut Tarnowski and Frederic Will, Northwestern University Press, Evanston, 1973, Martin Heideger, Über den Humanismus, Vittorio Klostermann, Frankfurt Am Main, 2000.

7 Βλ. Κώστας Αξελός, Ο Μαρξ Στοχαστής της Τεχνικής. Από την Αλλοτρίωση του Ανθρώπου στην Κατάκτηση του Κόσμου, Βιβλίο VI. Η Προοπτική της Επανασυμφιλίωσης ως Κατάκτηση, μτφ. Τάκης Αθανασόπουλος, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2000, σ. 287-380, Kostas Axelos, Future Thought. Marx. Heidegger. Introduction to a Future Way of Thought, Translated by Kenneth Mills, μ meson press, Lüneburg, 2015.

8 Martin Heidegger, Die Lehre vom Urteil im Psychologismus. Ein kritisch-positiver Beitrag zur Logik, Barth, Leipzig, 1914.

9 κάτι το οποίο εντοπίζεται στο ή σε κάθε περίπτωση ανακύπτει κύρια από το έργο του Γιανναρά.

10 Βλ. Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, Συνεδρία της 23ης Νοεμβρίου 1972, Ανακοίνωσις Μέλους, Φιλοσοφία-Κριτική της Οντολογίας του Heidegger, υπό Ιωάννου Ν. Θεοδωρακόπουλου, σε https://digitallibrary.academyofathens.gr/archive/item/16176?lang=el

11 Ενδεκτικά βλ. Διονύσης Φιλίππου, Ο δικαιοπολιτικός Heidegger στο έργο του Χάρη Παπαχαραλάμπους: «Στα μονοπάτια της Σιγής. Ο Heidegger και το Δίκαιο», The Art of Crime, Νοέμβριος 2024, σε https://theartofcrime.gr/%CE%BF-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-heidegger-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CE%AC%CF%81%CE%B7/

12 Ενδεικτικά βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Object-oriented_ontology#:~:text=In%20metaphysics%2C%20object%2Doriented%20ontology,the%20existence%20of%20nonhuman%20objects.