Κριτικές παρουσιάσεις των μετασχηματισμών στις Μεσανατολικές χώρες. Ζητήματα ιστορίας, πολιτικής, ταξικής ανάλυσης

Φιλοσοφικό προλεγόμενο

Η Μέση Ανατολή, κατά το εύρος στο οποίο είναι ισλαμοκρατούμενη, προβάλλει στην κριτική οπτική όλο και πιο πολύ ως έκταση, κυριαρχούμενη από το πνεύμα. Η πνευματικότητά της τείνει προς την προσπάθεια αυτοκατανόησής της μέσα από τους όρους της Φαινομενολογίας του Πνεύματος. Αυτό από την άλλη, πάλι στην κριτική οπτική, ανά περιπτώσεις αποκρυσταλλώνεται στην εικόνα του παλαιού, ανόητου, αντεστραμμένου κόσμου, όπου η ίδια η έννοια και η εμπειρία της υλικής ισχύος, των υλικών παραγωγικών δυνάμεων έχει αντικατασταθεί στα μυαλά των ανθρώπων με την θεοποιημένη ενεργότητα της Ιδέας και των Ιδεών.

Τα πολιτικά πράγματα μοιάζουν βυθισμένα στην πολεμική, μιλιταριστική συνθήκη. Κι όσο αυτό παγιώνεται, τόσο η φαινομενολογία τους μοιάζει ότι τραβιέται πίσω στις εποχές των Σταυροφοριών.

Εμμένουμε στο ότι η πολιτική και πολιτισμική δυναμική των Mεσανατολικών χωρών είναι προϊόν της εγγενούς δυναμικής και των αντιφάσεών τους, και όχι τόσο μιας έξωθεν ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Αυτό για μας είναι ένα συνεκτικό νήμα κριτικής κατανόησης της ευρύτερης περιοχής και του Αραβικού κόσμου. Σε τελική ανάλυση, η εκ Δύσεως αντι-ιμπεριαλιστική ανάλυση για την Μέση Ανατολή εκτιθέμενη ως διαμεσολαβημένο ιμπεριαλιστικό αποτέλεσμα αναπαράγει τις ίδιες τις Οριενταλιστικές ιμπεριαλιστικές συνθήκες των τελών του ΠΠΑ΄.

Σύντομη ιστορική σταχυολόγηση

Το Ανατολικό Ζήτημα, όπως ετέθη στις αρχές του 19^ου αιώνα με τις εθνικές εξεγέρσεις Βαλκανικών λαών έφτασε στην κορύφωσή του κατά την διάρκεια του ΠΠΑ΄, διαφοροποιημένο στο ότι το κέντρο βάρους του είχε μετατοπισθεί από την Βαλκανική χερσόνησο στην Μέση Ανατολή, και είχε ήδη αναπτυχθεί το σιωνιστικό κίνημα.

Ο καταλυτικός παράγοντας ήταν το κίνημα των νεό-Τουρκων (1889), και στην συνέχεια η υπό τον Κεμάλ δημιουργία του σύγχρονου κοσμικού Τουρκικού κράτους (1922-1923).

Κατά την διάρκεια του ΠΠΑ΄ συντελέσθηκε μια σχετικά νεωτερικού τύπου αφύπνιση του Αραβικού και Ισλαμικού πληθυσμού, η οποία έχει τις ρίζες της στην πνευματική και πολιτιστική αφύπνιση των τελών του 19^ου αιώνα (την λεγόμενη Νάχντα)¹, η οποία σε πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο (καθ' όλη την διάρκεια του 20ου αιώνα) έλαβε τις εξής ετερόκλητες και αντιφατικές μεταξύ τους κατευθύνσεις:

-Τον Παναραβισμό² ως νεωτερικό ιδεολογικό και πολιτικό κίνημα, το οποίο εκδηλώθηκε με την “Μεγάλη Αραβική Εξέγερση” του 1916-1918 ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στην δεκαετία του 1940 η πιο προωθημένη και ριζοσπαστική πτέρυγα διαμόρφωσε τον Μπααθισμό.³

-Τον Πανισλαμισμό ως μια εκμοντερνισμένη μορφή πολιτικής θεολογίας, με κεντρική συστατική δυναμική την Μουσουλμανική Αδελφότητα (1928), καθώς και ποικίλες θεολογικές σέκτες και ομάδες, τα οποία όλα μορφοποιούν αυτό, το οποίο λέγεται “πολιτικό Ισλάμ”.⁴

Επισημαίνεται, ότι η πολυσχιδότητα αυτών των πολιτικών φαινομένων και κινημάτων δεν μπορεί να κατανοηθεί στην συνολικότητά της, αν δεν ληφθεί υπόψη η σχέση τους και η τοποθέτησή τους ως προς τον Σιωνισμό, το Ισραήλ και τον Ιουδαϊκό εποικισμό.⁵

Επισήμανση

Ανήκει στις απόψεις μας, ότι η εν λόγω ευρύτερη περιοχή (Μαγκρέμπ, Αίγυπτος, Μέση Ανατολή) συγκροτείται ως περιφερειακό μεγα-σύστημα πολιτικής οικονομίας, και επομένως ο βασικός τρόπος κατανόησης και ανάλυσης είναι μέσα από το κεφάλαιο (διαθέτον την ίδια αντικειμενικότητα και νομοτέλειες, όπως σε οποιαδήποτε χώρα, σε οποιοδήποτε σημείο της παγκόσμιας αγοράς) στην επαφή και διεμπλοκή του με τα Ισλαμικά οικονομικά.

Πρέπει, όμως, να είναι ξεκάθαρο, ότι η κορωνίδα των Ισλαμικών οικονομικών, η Ισλαμική χρηματιστική⁶ είναι μορφή χρηματοκεφαλαίου (προκύπτοντος από μετατροπή εμπορευματικού κεφαλαίου, από χρηματοθετικό κεφάλαιο, τοκοφόρο κεφάλαιο, χρηματαγορές και τραπεζική), η οποία εισέρχεται στο συνολικό προτσές καπιταλιστικής παραγωγής αδιαφοροποίητα ως προς το Δυτικό ή το Κινεζικό χρηματοκεφάλαιο. Προκειμένου η εμπορευματική ανταλλαγή των Ισλαμικών οικονομικών να φτάσει στο επίπεδο και να μετατραπεί σε Ισλαμική χρηματιστική, αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την επ’ αυτών επιβολή δια πολέμων, σφαγών και καταστροφών απαλλοτριωτικών διαδικασιών, προσιδιαζουσών σε επιμέρους διαδικασίες και φάσεις του προτσές εκπηγαστικής συσσώρευσης κεφαλαίου.

Έχουμε αναλύσει, επεκτείνοντας την κριτική της Ρόζας, ότι για τις προηγμένες χώρες, όπως και για την Ισραηλινή στρατοκρατία, η περιοχή προσφέρεται για δοκιμές και εφαρμογές μοντέλων συσσώρευσης με βάση τον “μιλιταρισμό ως επαρχία/έκταση/επιφάνεια συσσώρευσης”⁷, ενώ η κεντρική καπιταλιστική κατηγορία οικονομικής κατανόησης και σημειωτικής κωδίκωσης είναι αυτή των απορροών (derivatives).⁸

Από την άλλη, αυτό το οποίο διαφοροποιεί την οικονομική κατανόηση, αλλά κυρίως την οικονομική πραγματικότητα, είναι η ύπαρξη επί δεκαετίες εφαρμοσμένων ετερόδοξων σχεδιοποιημένων οικονομικών κύρια σε Αίγυπτο, Συρία, Ιορδανία, αλλά και στο Ισραήλ.

Συνολικά, αυτό, το οποίο ξενίζει, συγκριτικά με το επίπεδο οικονομικής και διανοητικής ανάπτυξης των Ευρωπαϊκών χωρών, είναι οι υποκειμενικές εκφράσεις του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου στο προτσές αναπαραγωγής, όπου παρατηρείται εκτεταμένος πραγματικός ουμανισμός σε τέτοιο εύρος (και τούτο διότι εξάγεται από τον θεολογικό ανιμισμό), ώστε έχει αποκτήσει αυτοτελή Ιδεολογικά χαρακτηριστικά: έχει καταστεί κώδικας αντίληψης της πραγματικότητας.⁹ Αυτό είναι οργανικά δεμένο με τις οικογενειοκρατικές δομές της περιοχής, με την θεσμικά κατοχυρωμένη υποδεέστερη θέση των γυναικών, των ομόφυλων και των ετεροκανονικών, καθώς και με τις αταβιστικού χαρακτήρα έμφυλες διαμάχες μεταξύ πατριαρχικών και μητριαρχικών λειτουργιών. Επιπρόσθετα, καταδεικνύει την ενεργή πολιτική σημασία αντιλήψεων ανθρωπολογικού και κοινωνιολογικού Δαρβινισμού.

Η κριτική ανάλυση της Αραβικής Άνοιξης – το Συριακό – το Ισλαμικό Κράτος

Η εκτεταμένη εξεγερσιακή, κινηματική διαδικασία ταραχών και πολιτικοθεσμικών ανατροπών, η οποία συνοψίζεται στον όρο Αραβική Άνοιξη (2011-), δεν μπορεί να κατανοηθεί, αν δεν ληφθούν υπόψη δύο βασικά υλικά δεδομένα της περιοχής:

-Η πολύ μεγαλύτερη νεανική βιοπολιτική δυναμική της περιοχής εξ αιτίας της δημογραφικής ανάπτυξης.

-Το σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των κατοικούντων και διαβιούντων στην περιοχή πληθυσμών και των οικείων, συγγενών τους στις Δυτικές και Αφρικανικές μητροπόλεις, το οποίο διαμορφώνει και εγκαθιστά δίκτυα οργανωτικότητας.

Εκ του πρώτου αναδύεται και συγκροτείται ένας αχανής επιθυμητικός ορίζοντας, ο οποίος στις πλείονες των περιπτώσεων καθίσταται εμφανής και ορατός μέσα από τις διαψεύσεις και ματαιώσεις του. Αυτό σε εκατομμύρια προλετάριους, πληβείους, νέους των μεσαίων τάξεων από το Γιβραλτάρ έως το ανατολικό Ιράν (δηλαδή, στα εδάφη του παλαιού Ισλάμ) δημιουργεί αισθήματα μιας παγιωμένης και χρονίζουσας απογοήτευσης για τις ποικίλες δημιουργούμενες ή επιβαλλόμενες καταστάσεις, κάτι το οποίο οδηγεί σε κοινωνικές και πολιτικές αποστοιχίσεις.

Αναλογιζόμενοι αυτά, η πρώτη ανάλυση για την Αραβική Άνοιξη, αντικειμενικά επικεντρωμένη στις χώρες της βόρειας Αφρικής (Τυνησία, Λιβύη, Αίγυπτο) γράφτηκε εν τω μέσω της Αραβικής Άνοιξης, τέλη Νοεμβρίου 2011, από την Βερολινέζικη συλλογικότητα “Φίλοι της Αταξικής Κοινωνίας”, που συμμετέχει στο kosmoprolet, και δημοσιεύθηκε στο Aufheben #21 (10/2012, pp. 56-68), με τίτλο “Η Αραβική Άνοιξη στο Φθινόπωρο του κεφαλαίου”.¹⁰ Σε αυτό επιχειρείται μια προβλεπτική ανάλυση, μάλλον σκεπτικιστική, ερειδόμενη τόσο επί των τάσεων της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης, όσο και επί της ανάλυσης της ταξικής σύνθεσης των Αραβικών κοινωνιών. Αξίζει να επισημανθεί, ότι στο “υστερόγραφο” της σύνταξης του aufheben περιείχετο η διαπίστωση: “Ωστόσο, ο αναπτυσσόμενος πολιτιστικός πόλεμος μεταξύ των Ισλαμιστών και των κοσμικών δεν διατρέχει εξ ολοκλήρου τις ταξικές γραμμές”. Στο ίδιο γινόταν σύντομη αναφορά περί του δυσδιάκριτου πολιτικού χαρακτήρα του πολιτικού πολέμου στην Συρία.

Στην συνέχεια, στο Aufheben #23 (2015-2016, pp. 3-13) στα πλαίσια της κριτικής παρουσίασης της πολιτικής Ομπάμα για την Κίνα, επιχειρήθηκε μια πιο διεισδυτική ανάλυση της ΗΠΑ στρατηγικής στην Μέση Ανατολή, με επικέντρωση στην Συρία.¹¹ Αναφέρεται η κατ' αναλογία των χρηματιστικών παιγνίων αντιμετώπιση της όλης κατάστασης από την Λιβύη έως το Ιράν. Το εξηγητικό νήμα έγκειται στην κατάδειξη της σχετικής και εν μέρει πολιτικής και επιχειρησιακής αποτυχίας της ΗΠΑ γραμμής για δημοκρατική και φιλελεύθερη πάλη μέσα από το σχήμα των “πολύχρωμων επαναστάσεων”. Επί του πρακτέου, η συνολική παιγνιώδης πολιτική των ΗΠΑ δεν συναντούσε τις ετερόκλητες και ανά περιστάσεις πρωτόγνωρες δυναμικές εκπορευόμενες τόσο από την Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο, όσο και από την εν τοις ιδίοις όροις αντιφατική Συριακή αντιπολίτευση. Στον ίδιο χρόνο, το κείμενο εντοπίζει έναν μετασχηματισμό του Συριακού πολιτικού πολέμου (pp. 11-13) μέσα από την ακραία στρατιωτικοποίηση της σύγκρουσης και την μορφοποίηση του ISIS.

Είναι σημαντικό, ότι στην επί της συγκυρίας ανάλυση του aufheben, η ΗΠΑ πολιτική στην φλεγόμενη Μέση Ανατολή παρουσιάζεται οργανικά ως τμήμα της ευρύτερης ΗΠΑ στρατηγικής ως προς την Κίνα. Αυτό διαφοροποιεί και προσπερνά τις παραδοσιακές αναλύσεις, οι οποίες a priori συστημικά αυτοτελοποιούν με τον συνήθη οριενταλιστικό και εξωτικιστικό τρόπο την Μέση Ανατολή, ώστε δι' αυτών προβάλλεται ως ταυτισμένη με τις ίδιες τις ουμανιστικές υποστασιοποιήσεις του εμπορευματικού φετιχισμού.

Σε εκείνα τα χρόνια (2015-2018), ένα νέο υλικό και πολιτικοστρατιωτικό μεγα-δεδομένο ετίθετο ενώπιον όλων: πολλά εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν σε μια μεγάλη εδαφική περιοχή υπό τον άμεσο στρατιωτικό, πολιτικό, δικαστικό και βιοπολιτικό έλεγχο του Ισλαμικού Κράτους, και αυτή η δυναμική είχε αρχίσει όχι μόνο να εισρέει ως τέτοια στις Ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και να αναπτύσσεται εν τοις ιδίοις όροις της (σχεδόν ipso facto) στο εσωτερικό και στις παρυφές των μητροπόλεων. Αυτό αντικειμενικά επέβαλε την σχετική απόσπαση της ανάλυσης από τα per se Μεσανατολικά πεδία και την επικέντρωση τόσο στις Ευρωπαϊκές μητροπόλεις, όσο και στην ίδια την φύση του Ισλαμικού Κράτους.

Ο Φραγκικός κύκλος “Guerre de Classe” προέβη (10/2016) σε μια ανάλυση των όρων και προϋποθέσεων της φύσης του Ισλαμικού Κράτους ως “ενός σχεδίου της πολιτικής κοινωνίας”.¹² Παραπλήσια ανάλυση είχε δημοσιευθεί προγενέστερα (11/2015) σε εγχώριο blog.¹³ Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους (2016), ο Gilles Dauvé δημοσίευσε το κείμενό του με τίτλο “Brouillards de guerre”¹⁴ (Ομίχλες του πολέμου) διαθέτον κρίσιμες κριτικές επισημάνσεις ως προς το Συριακό και το Ισλαμικό Κράτος. Μπορεί να εξαχθεί ως συμπέρασμα από το κείμενο του Dauvé η διαπίστωση περί εξάντλησης της ιδιοποιητικής πρακτικής τέτοιων τρομοκρατικών φαινομένων, και η αντικειμενική ανάγκη για μια άμεση αντιπαράθεση προς τους ίδιους τους πολιτικούς και θεσμικούς όρους των.

Επίσης, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, δημοσιεύθηκε στο blog DDT21¹⁵ , και κυκλοφόρησε η σειρά άρθρων με τίτλο “Califat et Barbarie” του συγγραφέως Tristan Leoni¹⁶. Σε αυτό, η πάλη ενάντια στο ISIS παρουσιάζεται με αναφορά στο Κουρδικό κίνημα της Συρίας, παρά τα όποια ουτοπικά γνωρίσματά του. Στον ίδιο χρόνο, το κέντρο βάρους της κριτικής εστιάζεται στην συγκρότηση του Ισλαμικού Κράτους ως Χαλιφάτου, επομένως και στην αντλούμενη σημειολογική/ιστορικιστική νομιμοποίησή του ως μια κατ' αναλογία τέτοια κρατικο-εξουσιαστική οργάνωση. Επιπρόσθετα, η νεωτεριστική φοβία της μαζικής Δυτικής προπαγάνδας στην έννοια της ab sich βαρβαρικότητας (φοβία υποκρύπτουσα εντός της μια ψευδο-ιδεολογία) είναι κάτι, το οποίο μυστικοποιεί την υλική, πραγματική, οικονομική και θεσμική φύση του Ισλαμικού Κράτους. Αυτό καθίσταται ευνόητο, αφ' ής στιγμής η χρησιμοποίηση των όρων Κράτος και Χαλιφάτο απ' τους Ισλαμιστές παραπέμπει κατ' ευθεία γραμμή και στον ίδιο χρόνο σε έναν ιστορικά προσδιορισμένο τόσο νεωτερικό, όσο και προνεωτερικό πολιτισμό αντίστοιχα. Απ' αυτήν την άποψη, φερ' ειπείν οι Κούρδοι μαχητές στο οντολογικό επίπεδο της σύγκρουσης είναι πολύ περισσότερο βάρβαροι, παρά τις φρικιαστικές πράξεις των εχθρών τους.

Ιρανικές ελπίδες και σπασμοί

Προς τα τέλη του 2019, στην έναρξη του νέου τότε γύρου εργατικών και λαϊκών κινητοποιήσεων στο Ιράν,¹⁷ συντάχθηκε και στην συνέχεια δημοσιεύθηκε και κυκλοφόρησε το “La Révolution Iranienne. Notes sur l'islam, les femmes et le prolétariat”¹⁸.

Σε αυτό περιέχεται μια ιστοριογραφικού τύπου ταξική ανάλυση της χώρας του Ιράν με επικέντρωση στους όρους του 1979.

Πολλές από τις προβληματικές της εν λόγω μονογραφίας αναδείχθηκαν στην πολιτικοδημοκρατική και φεμινιστική εξέγερση του 2022.

Το πολιτικοδημοκρατικό και ανατρεπτικό προτσές στο Ιράν φαινομενικά διεκόπη εν όψει της πολεμικής συγκυρίας στο Ισραήλ και το ξέσπασμα του νέου πολέμου μετά την 7/10/23.

Ο πόλεμος αυτός έχει ήδη θέσει το ζήτημα της ισορροπίας ισχύος και μιας ευρύτερης στρατηγικής μεταμόρφωσης της περιοχής. Σε αυτό το επίπεδο, η κριτική παρακολούθηση και η ψύχραιμη και σφαιρική ενάσκηση τρέχουσας πολιτικής κριτικής είναι ο αναγκαίος όρος για ενδεχόμενες γενικότερες τοποθετήσεις από τις διάφορες πλευρές του ανταγωνιστικού κινήματος.

1^ Ενδεικτικά βλ. Peter Hill, Utopia and Civilization in the Arab Nahda, Thesis submitted in partial fulfiment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Department of Oriental Studies, University of Oxford, December 2015.

2^ Ενδεικτικά βλ. Rashid Khalidi (ed.), The Origins of Arab Nationalism, Columbia University Press, New York, 1990, Gadi Hitman and Dan Naor, “Rethinking Pan-Arabism: an analysis of the challenges of a Utopian ideology”, Journal of Political Ideologies, 2024, pp. 1-20.

3^ Ενδεικτικά βλ. Milton Viorst, Sandcastles. The Arabs in Search of the Modern World, Syracuse University Press, 1995, Anne Giesbers, Ba’athism: the hidden hand behind ISIS? An examination of the Ba’ath ideology, Saddam-regime and ISIS, Master Thesis International Relations in Historical Perspective, Utrecht University, Therese Cuizon, Shaun Julius Lumapas Lastimosa, Yeka Robledo, Pam Manalo, Baathism: A Dead Twentieth-Century Arab Ideology, 2020, https://www.researchgate.net/publication/344811198_BAATHISM_A_DEAD_TWENTIETH-CENTURY_ARAB_IDEOLOGY

4^ Ενδεικτικά βλ. Jacob Landau, The Politics of Pan-Islam: Ideology and Organization, Clarendon Press, Oxford, 1990, Matthias Küntzel, Djihad und Judenhaß: über den neuen antijüdischen Krieg, Ça Ira, Freiburg, 2002, Melanie Philips, Londonistan: How Britain is Creating a Terror State Within, Encounter books, 2006, Gilles Kepel, Jihad: The Trail of Political Islam, Bloomsbury Publishing PLC, 2006, Justus Wertmüller, Die Minarette sind unsere Bajonette! Eine Reisewarnung an alle Freunde einer zivilen türkischen Republik, Bahamas, Brauchen wir eine neue Antifa?, Heft 75 / Winter/Frühjahr 2017, https://www.redaktion-bahamas.org/hefte/75/Die-Minarette-sind-unsere-Bajonette.html, Shadi Hamid, William McCants, Rethinking Political Islam, Oxford University Press, 2017.

5^ Ενδεικτικά βλ. Stephan Grigat, Adorno and Iran: Critical Theory and Islamic Antisemitism, Dec. 2020, https://fathomjournal.org/fathom-long-read-adorno-and-iran-critical-theory-and-islamic-antisemitism/, Daniel Ben-Ami, The Antisemitic Origins of Islamist Violence: A Study of the Muslim Brotherhood and Islamic State, Uppsala University, Sweden, 2022, Adam Kirsch, On Settler Colonialism. Ideology, Violence and Justice, Norton, New York, 2024, Matthew Levitt, Hezbollah: The Global Footprint of Lebanon’s Party of God, Nov. 2024, https://fathomjournal.org/fathom-interview-hezbollah-the-global-footprint-of-lebanons-party-of-god/

6^ Βλ. τις σχετικές αναφορές και παραπομπές στο προηγούμενο άρθρο.

7^ Βλ. Rosa Luxemburg, Die Akkumulation des Kapitals. Ein Beitrag zur ökonomischen Erklärung des Imperialismus (1913), Gesammelte Werke, Bd. 5, Berlin/DDR 1975, Dritter Abschnitt. Die geschichtlichen Bedingungen der Akkumulation Zweiunddreißigstes Kapitel. Der Militarismus auf dem Gebiet der Kapitalakkumulation.

8^ Βλ. Καταδύσεις: Σύγχρονες Θεωρίες της Πολιτικής Οικονομίας και Αλλαγές στις Μορφές και στην Κίνηση του Χρήματος, Lulu Press, North Carolina, 2022, σ. 11-102, Παρουσιάσεις. Επιστημονικά προβλήματα ανάπτυξης της εργατικής κριτικής, οπ., 2024, σ. 16-25.

9^ Βλ. Die heilige Familie oder Kritik der kritischen Kritik gegen Bruno Bauer und Kunsorten, MEW, Band 2, Dietz Verlag, Berlin, 1972, S. 7-8.

10 Βλ. https://libcom.org/article/intakes-arab-spring-autumn-capital

11Βλ. https://libcom.org/library/obamas-pivot-china

12 Βλ. https://libcom.org/article/islamic-state-project-civil-society

13 Βλ. https://aruthlesscritiqueagainsteverythingexisting.wordpress.com/2015/11/19/%ce%bf%cf%81%ce%ac%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%84%ce%ad%ce%bb%ce%bf%cf%85%cf%82/

14 Βλ. https://libcom.org/article/brouillards-de-guerre-gilles-dauve

15 Βλ. https://ddt21.noblogs.org/

16 Βλ. https://libcom.org/article/califat-et-barbarie-tristan-leoni, Tristan Leoni, Kalifat und Barbarei. Wie funktioniert der Islamische Staat ?,  Bahoe Books, Vienne, 2016.

17 Ενδεικτικά βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/2019%E2%80%932020_Iranian_protests#:~:text=Demonstrators%20gathered%20in%20over%2050,Kermanshah%2C%20Karaj%2C%20and%20Shiraz.

18 Βλ. Tristan Leoni, La Révolution Iranienne. Notes sur l'islam, les femmes et le prolétariat, entremode, rupture, Genève, Paris.